“16 Dni Akcji Przeciwko Przemocy” (lub krócej, “Kampania 16 dni”) to coroczna, międzynarodowa kampania rozpoczynająca się Międzynarodowym Dniem Przeciwko Przemocy Wobec Kobiet (25 listopada), a kończąca się Międzynarodowym Dniem Praw Człowieka (10 grudnia).
W tym czasie, przypominającym o wszechobecności przemocy, warto jest zadać sobie pytanie: co to dokładnie jest przemoc i czym przemoc nie jest? Są to wszystko bardzo ważne pytania, które rzadko sobie zadajemy. Zdają się one banalnie proste, bo wszyscy intuicyjnie czujemy czym jest przemoc. A jednak dobra jej definicja ma ważne konsekwencje. Trafne rozpoznawanie i nazywanie przemocy sprawia, że możemy sprawniej jej przeciwdziałać: zarówno gdy jest skierowana wobec nas, jak, kiedy jesteśmy jej świadkami_kiniami oraz gdy sami_e używamy przemocy wobec innych.
Z psychologicznego punktu widzenia, przemoc oraz konflikt to zjawiska, które łączą trzy wspólne czynniki, a odróżnia jeden. Każdy z nich zostanie szczegółowo omówiony poniżej.
Wspólnymi czynnikami przemocy i konfliktu są:
intencjonalność
naruszenie praw i/lub dóbr osobistych drugiego człowieka
spowodowanie bólu i cierpienia
Gdy dane zachowanie lub zaniechanie działania spełnia powyższe trzy czynniki, wpisuje się w definicję konfliktu.
Omówmy więc wszystkie te czynniki po kolei:
Intencjonalność
Mądre psychologiczne słowo, które w praktyce oznacza, że ktoś robi coś celowo lub specjalnie. Ma służyć do rozróżnienia przypadków, gdy krzywda wydarzyła się przypadkiem lub niechcący, od sytuacji, gdy następuje celowo. Przykładem może być różnica w sytuacja kiedy np. ktoś przypadkiem nadepnął nam na stopę w tłumie, od sytuacji w której ktoś robi to w złości, gdy nie spodoba jej_mu się, że mamy odmienne zdanie na jakiś temat.
Intencjonalność (inaczej: celowość) oznacza, że przemoc nie jest stosowana przypadkiem - jest to kluczowe dla zrozumienia jej specyfiki. Przemoc i jej stosowanie, rzadko kiedy są celami samymi w sobie. Przemoc jest pewną wyuczoną strategią, którą osoba używa by osiągnąć to, czego chce. Często te cele lub potrzeby są zrozumiałe np. osoba chce poczuć ulgę lub spokój, wprowadzić w swoim otoczeniu strukturę dostosowaną do własnego tempa życia lub zadbać o przyszłość swojego dziecka. Jednocześnie, w toku życia nauczyła się, że skuteczną strategią tego, żeby spełnić swoje potrzeby, jest właśnie narzucanie, zmuszanie, zastraszanie, obrażanie, wpędzanie w poczucie winy, uderzenie lub inne formy przekroczenia. Cele są więc akceptowalne, metody ich osiągania - już nie.
Naruszenie praw i/lub dóbr osobistych
Wszyscy mamy prawo do różnych rzeczy: do nietykalności cielesnej, do odpoczynku, do powiedzenia “nie”, do popełnienia błędu, do wybrania własnej drogi, nawet gdy ktoś inny ma inne zdanie na temat tego, co jest właściwe.
Nasze prawa kończą się tam, gdzie zaczynają się granice innej osoby. Jeśli więc czyjeś zachowanie lub zaniechanie zachowania narusza te granice, prawdopodobnie mówimy o jakiejś formie konfliktu lub przemocy.
Jednocześnie bardzo ważne jest wiedzieć, czym nasze prawa są, a czym nie są. Jest to ważne, ponieważ wiele osób stosujących przemoc czuje się pokrzywdzonych faktem, że druga osoba nie chciała się podporządkować, i tym samym tworzą narrację o “przekroczeniu w ten sposób ich prawa do szacunku”. Jest to sposób widzenia świata, który zakłada, że szacunek do drugiej osoby jest jednoznaczny z posłuszeństwem, co nie jest prawdą.
Dlatego, aby ułatwić zrozumienie tego co jest, a co nie jest naszym prawem, ważne będzie rozróżnienie, że prawo zawsze będzie skonstruowane w zdaniu “Nasze prawo do ___”, a nie “Nasze prawo do tego, by ktoś ___”.
Spowodowanie bólu i cierpienia
Skutkiem przemocy jest spowodowanie cierpienia drugiej osoby. Cierpienie to może przybierać różne formy, także zależnie od rodzaju przemocy mogą to być np. poczucie dystresu, niepokój, łzy, gniew, poczucie bezradności, poczucie osamotnienia, siniaki, złamania, otarcia. Liczą się także objawy somatyczne lęku, takie jak podwyższone ciśnienie, arytmie serca, pokrzywka na ciele, obniżona odporność, spięte mięśnie, problemy natury pokarmowej. Zwłaszcza długotrwałe doznawanie przemocy lub atmosfery nieustannego konfliktu może powodować przewlekłe problemy zdrowotne i zwiększać ryzyko rozwinięcia chorób.
Powodowanie cierpienia jest ważnym czynnikiem różnicującym, ponieważ pomaga nam oddzielić sytuacje, w których pewna forma zachowania jest ustaloną i konsensualną konwencją zachowania w towarzystwie, a kiedy dochodzi do przekroczenia wspólnej umowy.
Jak odróżnić przemoc od konfliktu?
Powyższe trzy czynniki wyczerpują to, co musi współwystępować, by móc mówić o konflikcie dwóch osób. Przebywanie w konfliktowym otoczeniu także może wywoływać dojmujące poczucie cierpienia i łączyć się z celowym naruszeniem praw. Ze względu na te skutki, ważne jest więc, by poszukiwać sposobów zakończenia konfliktu i wspólnego porozumienia lub w inny sposób wypracowanie nowych zasad dzielenia wspólnego życia - albo by podjąć decyzję o odsunięciu się od siebie.
Jednak przemoc jest specyficznym zjawiskiem, które sprawia, że osoba krzywdzona nie jest w stanie sama zmienić swojej sytuacji lub sprawnie się obronić. Nawet agresywne próby rozpaczliwej obrony nie są tym samym co konflikt, w momencie, w którym obecny jest ostatni czynnik niezbędny do spełnienia definicji przemocy:
Występowanie znaczącej przewagi jednej ze stron
Przewaga ta może przybierać różne formy, ponieważ wszyscy jako ludzie jesteśmy różnorodni - czyjąś przewagą nad kimś może być siła lub szybkość, czyjąś inną inteligencja, czyjąś poczucie psychicznej stabilności i pewność siebie, czyjąś przewagą może być bogactwo, wykształcenie, prestiż, czyjąś zdolność zjednywania sobie ludzi, charyzma lub liczebność sieci wsparcia.
Konieczna do rozpoznania aktu przemocy jest jednak nie sama obecność jakiejś przewagi - ponieważ każdy z nas ma jakąś przewagę nad kimś innym. To co jest więc kluczowe w posiadaniu przewagi, to fakt, że nie jest ona teoretyczna. Do uznania, że coś jest przemocą niezbędne jest użycie posiadanej przewagi, zasobu lub przywileju przeciwko drugiej osobie. W praktyce oznacza to więc zastosowanie przewagi fizycznej i uderzenie kogoś, kto nie może się obronić lub obrażenie, wyzwanie, podporządkowanie sobie kogoś, o kim wiemy, że jest od nas słabszy psychicznie.
Samo istnienie przewagi nie może stanowić o tym, czy mówimy o przemocy, ponieważ przewagi możemy użyć do rozmaitych celów np. rodzice mają przewagę emocjonalną, fizyczną, ekonomiczną i prawną, jednak są zobowiązani, by używać tej przewagi do zapewnienia odpowiedniej opieki swoim dzieciom.
Ostateczne rozróżnienie między konfliktem a przemocą nie jest zawsze oczywiste, nawet dla specjalistów zajmujących się tą dziedziną. Część zachowań wobec innej osoby może nosić znamiona konfliktu, a część już przemocy. Kiedy trwa konflikt między dwoma osobami, wystarczy, aby w jakimś momencie jedna z osób uzyskała przewagę i użyła jej przeciwko tej drugiej, i sytuacja zmienia się w przemoc. Czasem podpowiedzią dla nas, świadków_kiń, mogą być nasze własne odczucia, gdy obserwujemy daną sytuację. Czasem mówi się, że bycie świadkiem_nią konfliktu może budzić impuls do rozdzielenia obu osób. Jeśli jednak mamy do czynienia z przemocą, prawdopodobnie naszym pierwszym odruchem będzie ochrona osoby, którą widzimy jako pokrzywdzoną.
Często dostrzegamy przemoc w swoim życiu i intuicyjnie wyczuwamy, że “coś tu nie pasuje”. Ubieramy to w różne słowa np. “znam toksycznych ludzi” albo “mam trudną relację ze swoją mamą”.
Mam nadzieję, że ta definicja pomoże przyczynić się do lepszego zrozumienia, co dokładnie dzieje się w naszym życiu, a to z kolei do lepszych sposobów na to, jak sobie radzić: zarówno z konfliktami, jak i z doznawaniem lub stosowaniem przemocy.
Jednocześnie ważne jest, aby wiedzieć, że przemoc jest zjawiskiem wszechobecnym. Prawdopodobnie każdy z nas choć raz w życiu znalazł się we wszystkich 3 rolach: kogoś wobec kogo ktoś inny użył swojej przewagi, świadka_kini takiego zachowania i w roli osoby, która sama użyła własnej przewagi przeciw komuś innemu. Jednak każdy z nas jest też zdolny do tego, żeby uczyć się nowych zachowań i znajdować nowe strategie zaspokojenia swoich potrzeb: bezpieczeństwa, spokoju, równowagi, bliskości. Warto więc korzystać z różnych form wsparcia i poszukiwać takich, które sprzyjają rozwojowi tego co w nas piękne i wyjątkowe.